Κάθε χρόνο χιλιάδες συνάνθρωποι μας, μεταξύ των οποίων και πολλά παιδιά, καλούνται να αντιμετωπίσουν κάποια ασθένεια του αίματος, όπως η λευχαιμία, το λέμφωμα και άλλα κληρονομικά αιματολογικά νοσήματα. Μερικοί από τους ασθενείς αυτούς μπορεί να θεραπευτούν με χημειοθεραπεία ή και ακτινοθεραπεία χωρίς να χρειαστούν περαιτέρω θεραπεία. Για κάποιους άλλους όμως η μεταμόσχευση μυελού των οστών από συγγενή ή εθελοντή δότη αποτελεί τη μοναδική θεραπεία. Η μεταμόσχευση μυελού των οστών  είναι μια σοβαρή και επίπονη διαδικασία η οποία σήμερα αποτελεί πλέον ένα καθιερωμένο είδος θεραπείας. Δεκάδες χιλιάδες ασθενείς έχουν υποβληθεί στη θεραπεία αυτή σε όλο τον κόσμο και σε δεκάδες χιλιάδες ασθενείς η θεραπεία αυτή χάρισε ζωή.

Ο μυελός των οστών

Ο μυελός των οστών αναπτύσσεται στο εσωτερικό των μεγάλων οστών. Όλα τα διαφορετικά είδη κυττάρων του αιμοποιητικού και ανοσολογικού συστήματος εξελίσσονται από τα αρχέγονα κύτταρα του μυελού και είναι: τα λευκοκύτταρα (λευκά αιμοσφαίρια), τα  ερυθροκύτταρα (ερυθρά αιμοσφαίρια), τα θρομβοκύτταρα (αιμοπετάλια) και τα κύτταρα του ανοσολογικού συστήματος (λεμφοκύτταρα).

Ο ρόλος των λευκών αιμοσφαιρίων είναι η άμυνα κατά των μολύνσεων. Τα ερυθρά αιμοσφαίρια διαθέτουν την αιμοσφαιρίνη, η οποία ως σύστημα μεταφοράς οξυγόνου, εφοδιάζει όλα τα όργανα του σώματος με οξυγόνο. Τα αιμοπετάλια κλείνουν κατά τους τραυματισμούς, τις πληγές και με  αυτό τον τρόπο εμποδίζουν την αιμορραγία. Τα λεμφοκύτταρα είναι μια εξειδικευμένη κατηγορία λευκοκυττάρων που αναγνωρίζουν με ειδικό τρόπο τους ξένους εισβολείς που εισέρχονται στο σώμα μας (μικρόβια, ιοί, άλλες πρωτεΐνες) και προσπαθούν να τους απομονώσουν.

Η μεταμόσχευση μυελού των οστών (αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων του αίματος)

Οι μεταμοσχεύσεις μυελού των οστών διαχωρίζονται στην αυτόλογη και την αλλογενή μεταμόσχευση.

Στην αυτόλογη μεταμόσχευση, συλλέγονται τα δικά σας μυελικά – αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα πριν την χημειοθεραπεία ή την ακτινοβολία, προετοιμάζονται κατάλληλα, αποθηκεύονται και ξαναδίνονται πίσω σε σας μετά τη θεραπεία.

Στην αλλογενή μεταμόσχευση, συλλέγονται αιμοποιητικά ή μυελικά αρχέγονα κύτταρα από συγγενή ή από κάποιον, μη συγγενή εθελοντή δότη.

Μια εναλλακτική μορφή της αλλογενούς μεταμόσχευσης αποτελεί η μεταμόσχευση με ομφαλοπλακούντιο μόσχευμα (αίμα ομφάλιου λώρου).

Το ανοσοποιητικό (αμυντικό) σύστημα

Κατά την αλλογενή μεταμόσχευση δεν γίνεται μεταφορά μόνο ενός καινούργιου αιμοποιητικού συστήματος αλλά και ενός καινούργιου αμυντικού (ανοσοποιητικού) συστήματος. Στην αρχή αυτό έχει τις ιδιότητες του δότη, σε διάστημα όμως κάποιων μηνών συνηθίζει στο σώμα του ασθενή. Αυτό ονομάζεται ανοσοποιητική ανοχή. Τα λεμφοκύτταρα του καινούργιου αμυντικού συστήματος μπορούν ενδεχομένως να αναγνωρίσουν και να καταστρέψουν υπάρχοντα κακοήθη κύτταρα. Αυτό ονομάζεται «αντίδραση μοσχεύματος – εναντίον – της λευχαιμίας» (Graft-Versus-LeukemiaReaction) και συμβάλλει στο να μην υπάρξει υποτροπή της νόσου.

Δεν μπορεί οποιοσδήποτε να δώσει σε οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο μυελό των οστών, γιατί στην επιφάνεια των κυττάρων του αίματος και των κυττάρων των ιστών υπάρχουν πρωτεΐνες (αντιγόνα ιστοσυμβατότητας, ΗLA αντιγόνα) οι οποίες έχουν διαφορετική σύνθεση για τον κάθε άνθρωπο. Ενώ στα μονοζυγωτικά δίδυμα (δηλ. δίδυμοι που μοιάζουν απόλυτα) τα αντιγόνα ιστοσυμβατότητας είναι απολύτως ίδια, σε όλους τους άλλους ανθρώπους διαφέρουν μεταξύ τους. Τα σημαντικότερα HLA-αντιγόνα συνοψίζονται σε ομάδες με την ονομασία Α, Β, C και DR. Σε κάθε ομάδα κρύβονται πάνω από 100-300 διαφορετικά αντιγόνα, δημιουργώντας έτσι άπειρους συνδυασμούς. Για την αλλογενή μεταμόσχευση πρέπει ο δότης  και ο λήπτης (δηλ. ο ασθενής) να ταιριάζουν στον συνδυασμό των ΗLA-αντιγόνων.

HLA τυποποίηση - Αναζήτηση δότη

Μετά την τυποποίηση των HLA-αντιγόνων) του ασθενή, μια εξέταση που γίνεται από το αίμα, λαμβάνεται και αίμα από τα αδέλφια για να γίνει και σε αυτούς HLA-τυποποίηση. Η πιθανότητα κάποιο από τα αδέλφια να ταιριάζει με τον ασθενή ως προς τα ΗLA-αντιγόνα, είναι 25%. Η πιθανότητα να ταιριάξει κάποιος άλλος συγγενής, πέρα από τα αδέλφια είναι πολύ μικρότερη (1-3%). Αν δεν βρεθεί κάποιος συγγενής ή  αδελφός που να ταιριάζει, τότε αρχίζει η αναζήτηση για  μη συγγενή εθελοντή δότη πρώτα από το τοπικό μας αρχείο και μετά από όλο τον κόσμο μέσω της διεθνούς τράπεζας δοτών μυελού των οστών (BMDW). Αυτή η αναζήτηση στα παγκόσμια αρχεία διαρκεί περίπου 3-8 μήνες (δες διαδικασία αναζήτησης δότη).

Μόλις βρεθεί ένας HLA-συμβατός δότης, θα ενημερωθούν οι θεράποντες ιατροί για να προγραμματίσουν τη μεταμόσχευση. Η προσπάθειά μας πάντα είναι να βρεθεί δότης του οποίου τα κύτταρα του αίματος να παρουσιάζουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερη HLA-ταύτιση με τα κύτταρα του αίματος του ασθενή (HLA-συμβατός). Κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορούν να γίνουν δεκτές ακόμη και κάποιες μικροδιαφορές όσον αφορά τα ΗLA μεταξύ δότη και λήπτη (μερική HLA-συμβατότητα). H HLA συμβατότητα είναι απαραίτητη ώστε ο «ξένος» μυελός των οστών του δότη και το σώμα του λήπτη να «αλληλοανέχονται» έτσι ώστε να μην προκληθεί κάποια βαριά αντίδραση «μοσχεύματος-εναντίον-ξενιστή (λήπτη)» (GvHD) .

Εξέταση του δότη

Στην περίπτωση της συγγενούς μεταμόσχευσης, μερικές εβδομάδες πριν από την προγραμματισμένη δωρεά, πραγματοποιείται, μια αρχική εξέταση του δότη, στο κέντρο όπου θα γίνει η λήψη του μοσχεύματος. Εκτός από την κλινική εξέταση πραγματοποιούνται ακόμη μια σειρά αιματολογικών εξετάσεων, μια ακτινογραφία θώρακος, ένα ΗΚΓ (ηλεκτροκαρδιογράφημα) κι ένας υπέρηχος της κοιλιακής χώρας. Μετά ακολουθεί  μια λεπτομερής διαφώτιση για την προγραμματισμένη λήψη των κυττάρων.

Προπαρασκευαστική Θεραπεία

Προϋπόθεση για τη μεταμόσχευση είναι συνήθως η πραγματοποίηση προπαρασκευαστικής θεραπείας (χημειοθεραπείας ή/και ακτινοβολίας) έτσι ώστε, πρώτον να καταστραφούν όλα τα λευχαιμικά ή καρκινικά κύτταρά και δεύτερον να δημιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις ώστε ο οργανισμός να δεχθεί τον καινούργιο μυελό των οστών (αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα). Τα υγιή αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα θα δοθούν μετά την προπαρασκευαστική θεραπεία. Για την επιτυχία της μεταμόσχευσης καθοριστική είναι η χορήγηση ενός ικανοποιητικού αριθμού αρχέγονων κυττάρων.

Οι κυριότερες παρενέργειες της προπαρασκευαστικής θεραπείας (χημειοθεραπείας ή/και της ακτινοβολίας) είναι η καταστροφή του μυελού των οστών και με αυτόν τον τρόπο η μείωση  των τριών ειδών κυττάρων του αίματος δηλαδή των αιμοπεταλίων των λευκών και ερυθρών αιμοσφαιρίων. Αυτό ονομάζεται θρομβόλυση, λευκοπενία και αναιμία, αντίστοιχα.

Αντίδραση μοσχεύματος -εναντίον- ξενιστή (δέκτη) Graft-versus-Host-Disease, GvHD

Μετά την εμφύτευση των μεταμοσχευμένων κυττάρων (κύτταρα του μυελού των οστών / αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα) και την αύξηση των λευκών αιμοσφαιρίων, δημιουργείται στον καινούριο μυελό των οστών το καινούργιο ανοσοποιητικό σύστημα. Τα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος ονομάζονται λεμφοκύτταρα και μπορούν να αναγνωρίσουν τους ιστούς του λήπτη ως ξένους και να αντιδράσουν εναντίον τους. Αυτή η αντίδραση ονομάζεται αντίδραση μοσχεύματος - εναντίον – ξενιστή (δέκτη) και χαρακτηρίζεται με την επιστημονική ορολογία «Graft-versus-Host-Disease» (GvHD). Αυτή η αντίδραση εμφανίζεται ως μια οξεία φλεγμονή κυρίως στο δέρμα, στο συκώτι και στο έντερο.

Υπάρχουν δύο μορφές της GvHD (αντίδραση μοσχεύματος- εναντίον – ξενιστή): η οξεία GvHD, η οποία εμφανίζεται στο διάστημα των 100 πρώτων ημερών, και η χρόνια GvHD, η οποία μπορεί να εμφανιστεί τον πρώτο χρόνο μετά τη μεταμόσχευση ή ακόμη και κατά τη διάρκεια της μείωσης των ανοσοκατασταλτικών φαρμάκων.

Η GvHD μπορεί να εμφανιστεί ως ένα απλό πρόβλημα χωρίς να δημιουργεί ιδιαίτερα προβλήματα, μπορεί όμως να προσβάλει διάφορα όργανα όπως τα μάτια, τις αρθρώσεις ή τους πνεύμονες και να εξελιχθεί σε μια πολύ σοβαρή κλινική εικόνα που μπορεί να φέρει σε κίνδυνο τη ζωή του λήπτη.

Πρόληψη της αντίδρασης του μοσχεύματος -εναντίον- ξενιστή

Για να αποφευχθεί η GvHD χορηγούνται κατά ένα μέρος πριν αλλά και κυρίως μετά τη μεταμόσχευση, τα λεγόμενα ανοσοκατασταλτικά φάρμακα, τα οποία καταστέλλουν την αντίδραση αυτή.  Ο κίνδυνος  για GvHD-αντίδραση δεν είναι ίδιος σε όλες τις περιπτώσεις. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος όταν ο δότης δεν είναι συγγενής από ότι ένας HLA-ταυτόσημος αδελφός δότης. Για το λόγο αυτό η επιλογή του καλύτερου συμβατού δότη είναι απαραίτητη προϋπόθεση στην αλλογενή μεταμόσχευση αρχέγονων αιματικών κυττάρων.